پروژه دانشجویی مقاله موسیقی شعر در غزلیّات سنایی تحت word دارای 297 صفحه می باشد و دارای تنظیمات و فهرست کامل در microsoft word می باشد و آماده پرینت یا چاپ است
فایل ورد پروژه دانشجویی مقاله موسیقی شعر در غزلیّات سنایی تحت word کاملا فرمت بندی و تنظیم شده در استاندارد دانشگاه و مراکز دولتی می باشد.
این پروژه توسط مرکز مرکز پروژه های دانشجویی آماده و تنظیم شده است
توجه : توضیحات زیر بخشی از متن اصلی می باشد که بدون قالب و فرمت بندی کپی شده است
بخشی از فهرست مطالب پروژه پروژه دانشجویی مقاله موسیقی شعر در غزلیّات سنایی تحت word
فصل اوّ ل : کلّیّات تحقیق 1
مقدّمه 2
برخی مشکلات تقطیع 4
علائم اختصاری 5
نکات طرح پیشنهادی 6
فصل دوم : معرّفی سنایی و آثار او 10
نام و نسب حکیم 10
زمان و محلّ ولادت 10
آغاز شاعری حکیم 10
دوره های زندگی سنایی 11
افسانه ای درباره ی علّت تحوّل سنایی 11
مسافرت های سنایی 12
مذهب سنایی 12
ارادت حکیم به شیخ یوسف همدانی 12
وفات سنایی 13
آثار سنایی 13
مضامین در اشعار سنایی 15
خلّاقیّت در اشعار سنایی 16
مقام سنایی 17
زبان سنایی 17
غزل با جلوه های عرفانی 18
سنایی در غزل زهدیّه و قلندریّه 18
پژوهش های انجام شده در مورد سنایی و آثارش 19
فصل سوم : معرّفی غزل 22
غزل در لغت 22
غزل در اصطلاح 22
غزل نام قالب یا مفهوم آن 23
حوزه ی غزل 23
مضامین غزل 23
زبان غزل 24
منشأ غزل 24
غزل در تاریخ ادبیّات 25
اقسام اصلی غزلیّات فارسی 25
دوره های مختلف غزل 25
سیر غزل 26
فصل چهارم : موسیقی شعر 31
شعر ، رستاخیز کلمات 31
موسیقی 32
پیوند شعر و موسیقی 33
انواع موسیقی شعر 33
عروض 33
بیت 34
مصراع 34
واج 34
هجا 35
ارکان 35
سالم و مزاحف 36
مثمّن و مسدّس و مربّع 36
عروض و ضرب ( عجز ) ، صدر و ابتدا 37
تقطیع 37
مراحل تعیین وزن یک شعر فارسی 38
بحر 39
شش دایره ی مشهور بحر های عروضی 40
ذوبحرین 41
وزن 41
تأثیرات وزن 43
عوامل مؤثّر بر چگونگی حالت وزن 44
عوامل تغییر دهنده کیفیت موسیقی در اوزان 45
اوزان و مفاهیم 46
اوزان نا مطبوع 48
اوزن شفّاف و اوزان کدر 49
اوزان خیزابی و اوزان جویباری 49
اوزان دوری 49
قافیه 50
نقش های قافیه 51
حروف قافیه 51
حرکات قافیه 52
عیوب قافیه 52
اصناف و انواع قافیه 53
حدود قافیه 53
انواع قافیه ها از نظر جایگاه 54
انواع قافیه های هنری 54
قافیه های مردّف 55
ردیف 55
علّت توجّه ایرانیان به ردیف 56
عوامل مهم در پیدایش ردیف در شعر فارسی 56
سود های ردیف 57
زیان های ردیف 57
ردیف بدون قافیه 57
حاجب 58
فصل پنجم : موسیقی شعر در غزلیّات سنایی 60
1- رمل 60
1-1- رمل مثمّن محذوف 60
1- 2- رمل مثمّن مقصور 90
1-3- رمل مثمّن مقصور عروض محذوف ضرب 111
1-4- رمل مثمّن مخبون محذوف 111
1- 5 – رمل مثمّن مخبون محذوف سالم صدر و ابتدا 112
1- 6 – رمل مثمّن مخبون مقصور 115
1- 7 – رمل مثمّن مخبون مقصورعروض اصلم مسبّغ ضرب 116
1- 8 – رمل مثمّن مخبون اصلم 117
1-9 – رمل مسدّس محذوف 118
1- 10 – رمل مسدّس مقصور 127
1- 11 – رمل مسدّس مخبون محذوف 133
1- 12 – رمل مسدّس مخبون اصلم مسبّغ عروض مقصور ضرب 134
2- هزج 135
2-1 -هزج مثمّن سالم 135
2- 2- هزج مثمّن مسبّغ 146
2- 3- هزج مثمّن اخرب 147
2- 4- هزج مثمّن مکفوف مقصور 152
2- 5 – هزج مثمّن اخرب محذوف 153
2- 6- هزج مثمّن اخرب مقصور 154
2- 7- هزج مثمّن اخرب مکفوف محذوف 154
2- 8 – هزج مثمّن اخرب مکفوف مقصور 166
2- 9 – هزج مسدّس محذوف 173
2- 10- هزج مسدّس مقصور 178
2- 11- هزج مسدّس اخرب مقبوض صحیح عروض و ضرب 180
2- 12 – هزج مسدّس اخرب مقبوض محذوف 182
2- 13 – هزج مسدّس اخرب مقبوض مقصور 193
3- خفیف 05 2
3- 1- خفیف مسدّس مخبون 05 2
3- 2- خفیف مسدّس مخبون محذوف 05 2
3-3- خفیف مسدّس مخبون مقصور 09 2
3- 4 – خفیف مسدّس مخبون اصلم 11 2
3- 5- خفیف مسدّس مخبون اصلم مسبّغ 216
4- مضارع 223
4- 1- مضارع مثمّن اخرب 223
4-2- مضارع مثمّن اخرب مکفوف محذوف 227
4- 3- مضارع مثمّن اخرب مکفوف مقصور 230
5- منسرح 235
5- 1- منسرح مثمّن مطوی مکشوف 235
5- 2- منسرح مثمّن مطوی مجدوع 238
5- 3- منسرح مثمّن مطوی موقوف 238
5- 4- منسرح مثمّن مطوی منحور 241
6- رجز 242
6- 1- رجز مثمّن سالم 242
6- 2- رجز مثمّن مذال 244
6- 3- رجز مثمّن سالم عروض مذال ضرب 248
6- 4- رجز مثمّن مطوی احذّ مقصور 248
7- مجتث 250
7-1 – مجتث مثمّن مخبون 250
7-2 – مجتث مثمّن مخبون اصلم 250
7-3- مجتث مثمّن مخبون محذوف 251
7- 4- مجتث مثمّن مخبون مقصور 252
7- 5- مجتث مثمّن مخبون اصلم مسبّغ 253
8- سریع 255
8- 1 – سریع مسدّس مطوی مکشوف 255
8- 2- سریع مسدّس مطوی موقوف 256
9- متقارب 259
9-1 متقارب مثمّن سالم 259
9- 2 – متقارب مثمّن محذوف 260
فصل ششم : نتیجه گیری 262
جدول بحر ها و اوزان کاربردی در غزلیّات 264
نمودارستونی بحرها 269
نمودار دایره ای درصد بحرها 270
نمودار ستونی انواع ردیف ها 271
نمودار دایره ای درصد غزل های مردّف و بدون ردیف 273
نمودار ستونی حدود قافیه ها 274
نمودار دایره ای درصد حدود قافیه ها 275
نمودار ستونی زحافات 276
نمودار دایره ای درصد زحافات 277
نمودار دایره ای درصد قافیه های مقیّد و مطلق 278
نمودار دایره ای درصد اوزان سالم و ناسالم 279
نمودار ستونی موسیقی درونی 280
نمودار ستونی موسیقی معنوی 281
منابع و مآخذ 282
بخشی از منابع و مراجع پروژه پروژه دانشجویی مقاله موسیقی شعر در غزلیّات سنایی تحت word
- احمد نژاد ، کامل و کمالی اصل ، شیوا . ( 1385 ) . عروض و قافیه . تهران : آییژ
- احمدی ، فرامرز .( 1378 ). A بررسی اوزان ، صور خیال و مضامین دیوان سیف فرغانی@. پایان نامه کارشناسی ارشد زبان و ادبیّات فارسی . دانشگاه آزاد اسلامی تهران واحد مرکزی
- ارسطو . ( 1343 ) . فن شعر . ترجمه ی عبدالحسین زرّین کوب . چاپ دوم . تهران : بنگاه ترجمه و نشر کتاب .
- اسماعیل پناهی ، عبدالحمید .) 1379 ). A نقد بدیع سیروس شمیسا @ . کتاب ماه ادبیات . سال 4 ، شماره ی 40 .
- باطبی ، مریم .( 1385 ). A موسیقی و وزن در غزلیّات خاقانی ، بررسی اوزان عروضی و تعیین حدود و اصناف و عیوب قافیه @ . پایان نامه کارشناسی ارشد زبان و ادبیّات فارسی . دانشگاه آزاد اسلامی تهران واحد مرکزی
- بهزادی اندوهجردی ، حسین .( 1375 ). آشنایی با علم عروض و قافیه . تهران : دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی . معاونت پژوهشی
- پرهیزی ، عبدالخالق .( 1381 ). عروض نوین فارسی . تهران : ققنوس
- تجلیل ، جلیل .( 1384 ). عروض و قافیه .چاپ دوم . تهران : آوای نور
- ثامنی ، جعفر .( 1379 ). عروض ساده و قافیه ی فارسی . تهران : مؤسسه ی فرهنگی انتشاراتی برتر
- حافظ نیا ، محمّد رضا .( 1386 ). مقدّ مه ای بر روش تحقیق در علوم انسانی . چاپ سیزدهم . تهران : سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها ( سمت )
- درج 3 . کتابخانه ی الکترونیکی شعر فارسی . ( 1384 ) تهران : شرکت مهر ارقام رایانه . [ CD ROM ] .
- دهخدا ، علی اکبر .( 1365 ). لغت نامه . تهران : دانشگاه تهران ، مؤسّسه ی دهخدا
- ذوالفقاری ، حسن .( 1381 ). قاف غزل . تهران : نشر چشمه
- ذوالفقاری ، محسن .( 1382 ). A نقد موسیقی بیرونی برشعر فارسی ، تحلیل انتقادی بر موسیقی خاقانی شروانی @ . مجله ی علمی و پژوهشی دانشکده ی ادبیّات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد . سال 36 ، شماره اوّل ، شماره پیاپی 140 .
- رازی ، شمس قیس .( 1360 ). المعجم فی معاییر اشعارالعجم ( تصحیح محمّد بن عبدالوهّاب قزوینی با مقابله با شش نسخه ی خطّی قدیمی و تصحیح مدرّس رضوی ) . تهران : انتشارات زوّار
- راستگو ، سید محمّد .( 1376 ). هنر سخن آرایی ، فن بدیع . کاشان : انتشارات مرسل
- رزمجو ، حسین .( 1374 ). انواع ادبی و آثار آن در زبان فارسی . چاپ سوم . مشهد : مؤسّسه ی چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی
- رستگار فسایی ، منصور .( 1373 ). انواع شعر فارسی ، مباحثی در صورت ها و معانی شعر کهن و نو پارسی . شیراز : انتشارات نوید
- زرقانی ، مهدی .( 1378 ). افق های شعر و اندیشه ی سنایی غزنوی ، به همراه گزیده ای از حدیقه . تهران : نشر روزگار .
- زرّین‌کوب، عبدالحسین .( 1353 ). نه شرقی ، نه غربی - انسانی ، مجموعه ی مقالات ، تحقیقات ، نقدها و نمایشواره ها . تهران : انتشارات امیر کبیر .
- زرّین‌کوب، عبدالحسین .( 1363 ). شعر بی‌دروغ ، شعر بی نقاب . تهران : جاویدان
- زرّین‌کوب، عبدالحسین .( 1371 ). یادداشت ها و اندیشه ها – از مقالات ، نقدها و اشارات- . چاپ چهارم . تهران : انتشارات اساطیر .
- زمرّدی ، حمیرا .( 1384 ) . A جایگاه سنایی @ . منزلگاه الکترونیکی شورای گسترش زبان فارسی . [ دسترسی 18 دی 1387]
- سپنتا ، ساسان .( 1378 ). A تحوّل وزن شعر فارسی و موسیقی @ . نشریه ی رودکی . سال اوّل ، شماره ی سوم
- سنایی غزنوی ، ابوالمجد مجدودبن آدم .( 1377 ).گزیده ی حدیقه الحقیقه . گزینش و توضیح علی اصغر حلبی . چاپ دوم . تهران : انتشارات اساطیر
- سنایی غزنوی ، ابوالمجد مجدودبن آدم .( 1385 ). دیوان . سعی و اهتمام محمّد تقی مدرّس رضوی . چاپ ششم . تهران : انتشارات سنایی
- شفیعی کدکنی ، محمّدرضا .( 1378 ). صور خیال در شعر فارسی . تهران : آگاه
- شفیعی کدکنی ، محمّد رضا .( 1385 ). تازیانه های سلوک ، نقد و تحلیل چند قصیده از حکیم سنایی . چاپ ششم . تهران : انتشارات آگاه
- شفیعی کدکنی ، محمّد رضا .( 1386 ). موسیقی شعر . چاپ دهم . تهران : آگاه
- شمیسا ، سیروس. ( 1379 ). سبک شناسی شعر . چاپ پنجم.تهران : انتشارات فردوس
- شمیسا ، سیروس . (1380 ). سیر غزل در شعر فارسی، از آغاز تا امروز .چاپ ششم . تهران : انتشارات فردوس
- شمیسا ، سیروس . ( 1381 ). آشنایی با عروض و قافیّه . چاپ هجدهم . تهران : انتشارات فردوس
- شمیسا ، سیروس .( 1386 الف ). بیان . چاپ دوم . تهران : نشر میترا
- شمیسا ، سیروس . (1386 ب ). فرهنگ عروضی . چاپ چهارم . تهران : نشر علم
- شورای گسترش زبان فارسی ، وب سایت تخصّصی . C دسترسی 18 اسفند 1387 B.
- صفا ، ذبیح الله .( 1341 ). گنج سخن ، شاعران بزرگ پارسی گوی و منتخب آثار آنان . تهران : انتشارات ابن سینا
- صفا ، ذبیح الله .( 1372 ). تاریخ ادبیّات ایران . چاپ دهم . ج1 . تهران : انتشارات ققنوس
- صهبا ، فروغ .( 1383 ). A موسیقی بیرونی در شعر م . سرشک “محمّد رضا شفیعی کدکنی” » . فصلنامه ی علمی - پژوهشی انجمن زبان وادبیات فارسی . سال دوم ، شماره ی ششم .
- عمران پور ، محمّد رضا .( 1383 ). A موسیقی قافیه در شعر م . سرشک ” محمّد رضا شفیعی کدکنی” » . فصلنامه ی علمی - پژوهشی انجمن زبان وادبیات فارسی . سال دوم ، شماره ی ششم .
- فتوحی ، محمود .( 1385 ). آیین نگارش مقاله ی علمی - پژوهشی . تهران : انتشارات سخن
- فیّاض منش ، پرند . ( 1384 ). A نگاهی دیگر به موسیقی شعر و پیوند آن با موضوع، تخیل و احساسات شاعرانه @ . دو فصلنامه ی پژوهش زبان و ادبیّات فارسی . دوره ی جدید ، شماره ی چهارم
- کاظمی، محمّد کاظم .( 1385 ). A غزل و اسرار ماندگاری آن @ . ماهنامه ی شعر . شماره ی 46 ویژه نامه ی غزل .
- ماهیار ، عبّاس .( 1387 ). عروض فارسی ، شیوه ی نو برای آموزش عروض و قافیه . چاپ دهم . تهران : نشر قطره
- معین ، محمّد . ( 1371 ). فرهنگ فارسی . چاپ هشتم . تهران : انتشارات امیر کبیر
- منتظری ، احمد .( 1383 ). A اوزان عروضی ، حدود ، اصناف قافیه و صور خیال در دیوان محتشم کاشانی @ . پایان نامه کارشناسی ارشد زبان و ادبیّات فارسی . دانشگاه آزاد اسلامی تهران واحد مرکزی
- ناتل خانلری ، پرویز .( 1234 ). A در وزن شعر فارسی چه کار تازه ای می توان کرد؟ @. مجله ی سخن .دوره ی ششم ، شماره ی دهم . تهران : مطبوعاتی باختر .
- ناتل خانلری ، پرویز .( 1333 الف ). A قالب شعر @ . مجله ی سخن . دوره ی پنجم ، شماره ی نهم . تهران : مطبوعاتی باختر .
- ناتل خانلری ، پرویز .( 1333 ب ) . A موسیقی الفاظ ، انواع وزن در شعر فارسی @ . مجلّه ی سخن . دوره ی پنجم ، شماره ی پیاپی 51 . تهران : مطبوعاتی باختر .
- ناتل خانلری ، پرویز .( 1333 ج ). A نغمه ی حروف @ . مجلّه ی سخن . دوره ی پنجم ، شماره ی 8 . تهران : مطبوعاتی باختر .
- ناتل خانلری ، پرویز .( 1345 ) . شعر و هنر . تهران : بی نا .
- ناتل خانلری ، پرویز .( 1386 ). وزن شعر فارسی . چاپ هفتم . تهران : انتشارات توس
- نظامی عروضی سمرقندی، احمد .( 1374 ). چهار مقاله . تصحیح علّامه محمّد قزوینی . چاپ دوم . تهران : جامی
- نیکو بخت ، ناصر .( 1383 ). A صوت آواها و نظریه ی منشأ زبان @ . فصلنامه ی علمی – پژوهشی انجمن زبان وادبیات فارسی . سال اوّل ، شماره ی سوم
- همایی ، جلال الدّین .( 1377 ). فنون بلاغت و صناعات ادبی . چاپ چهاردهم . تهران : نشر هما
- وحیدیان کامیار ، تقی .( 1370 ). بررسی منشأ وزن شعر فارسی . مشهد : مؤسسه ی چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی
- وحیدیان کامیار ، تقی .( 1372 ). A عروض و قافیه ی علمی @ . کیهان فرهنگی . سال دهم ، شماره ی نهم ، شماره ی پیاپی 104 .
- وحیدیان کامیار ، تقی .( 1374 ). وزن و قافیه ی شعر فارسی . چاپ چهارم . تهران : مرکز نشر دانشگاهی
- وحیدیان کامیار ، تقی .( 1375 ) . فرهنگ نام آوایی فارسی . مشهد : انتشارات دانشگاه فردوسی
معرّفی سنایی و آثار او
نام و نسب حکیم
نام و کنیه و تخلّص سنایی چنان که تذکره نویسان ذکر کرده اند « ابوالمجد مجدود سنایی » و نام پدر او به قول مورّخین و خودش در مثنوی « کارنامه ی بلخ » ، « آدم » است . او از خاندان بزرگ و دودمانی شریف بوده و رضی الدّین علی لالا که از مشایخ بزرگ صوفیّه است از همین خاندان بوده و پدر رضی الدّین شیخ سعید با حکیم سنایی ، پسر عمّ بوده است . سنایی در بعضی اشعارش به نژاد و دودمان خویش افتخار می کند و به پاکی نژاد و نیای خویش اشاره می نماید ( مدرّس رضوی ، 1385 : سی و سه )
زمان و محلّ ولادت
حکیم ابوالمجد مجدودبن آدم سنایی، شاعر بزرگ و عارف عاشق در اوایل یا اواسط نیمه ی دوم قرن پنجم هجری قمری درغزنین چشم به جهان گشود امّا تاریخ تولّد سنایی به درستی معلوم نیست . مدّت عمر نقل شده در مجمل فصیحی خوافی حدود شصت و دو سال ذکر شده است که به حقیقت نزدیک است ( همان )
آغاز شاعری حکیم
پس از آگاهی از فنون زبان و سخنوری، به عادت شاعران زمان به دربار روآورد و در دستگاه غزنویان به جرگه ی شاعران مدّاح درآمد و با رجال مشهور آن حکومت آشنایی حاصل کرد . « قدیمی ترین سلطانی که مدح وی در دیوان سنایی دیده می شود ؛ مسعودبن ابراهیم( 492– 508 ) است و بعد از او ذکر یمین الدّوله بهرامشاه بن مسعود ( 511 – 552 ) را در دیوان وی و در حدیقه مشاهده می کنیم » ( صفا ، 1372 . ج 1 : ص 273 )
زندگی سنایی در آغاز آمیخته با آلودگی های اهل دربار بود ؛ تا این که شاعر بزرگ به جذبه ی حق ، صید کمند عشق شد و جمال دوست ، غارتگر جان و دلش گردید. سودای عشق، انگیزه ی پشت کردن و بریدن او از امور و اوهام دنیوی بود
دوره های زندگی سنایی
دکتر شفیعی کدکنی زندگی سنایی را به سه دوره ی متفاوت تقسیم کرده است
« 1- سنایی مدّاح و هجا گوی ( قطب تاریک وجود او )
2- سنایی واعظ و ناقد اجتماعی ( مدار خاکستری وجود او )
3 - سنایی قلندر و عاشق ( قطب روشن وجود او ) » ( شفیعی کدکنی ، 1385 : 25 )
افسانه ای درباره ی علّت تحوّل سنایی
درباره ی تحوّ ل درونی و رویکرد او به عالم عرفان ، اهل خانقاه به افسانهای معتقد بودند که جامی در نفحاتالانس آن را چنین روایت می‌کند
« سلطان محمود سبکتکین در فصل زمستان به عزیمت گرفتن بعضی از دیار کفّار از غزنین بیرون آمده بود و سنایی در مدح وی قصیدهای گفته بود ؛ میرفت تا به عرض رساند. به در گلخن رسید که یکی از مجذوبان و محبوبان که از حدّ تکلیف بیرون رفته و مشهور بود به ” لای خوار ” ؛ زیرا که پیوسته لای شراب خوردی، در آن جا بود. آوازی شنید که با ساقی خود میگفت : ” که پر کن قدحی به کوری محمودک سبکتکین تا بخورم ! “ ساقی گفت : ” محمود مرد غازی است و پادشاه اسلام ! “ گفت : ” بس مردکی ناخشنود است. آنچه در تحت حکم وی درآمده است در حیّز ضبط نه درآورده میرود تا مملکت دیگر بگیرد “. یک قدح گرفت و بخورد. باز گفت : ” پرکن قدحی دیگر به کوری سنائیک شاعر ! ” ساقی گفت : ” سنایی مردی فاضل و لطیف طبع است ” . گفت : ” اگر وی لطیف طبع بودی به کاری مشغول بودی که وی را به کار آمدی . گزافی چند در کاغذی نوشته که به هیچ کار وی نمیآید و نمیداند که وی را برای چه کار آفریدهاند”. سنایی چون آن بشنید، حال بر وی متغیّر گشت و به تنبیه آن لای خوار از مستی غفلت هشیار شد و پای در راه نهاد و به سلوک مشغول شد »( صفا ،1372 . ج 1 : ص273 )
تغییر رویّه ی شاعر چه به صورت ناگهانی و آنی باشد و چه از روی علم و آگاهی و معرفت و شناخت ، عملاً زندگی و اندیشه ی او را متحوّ ل و دچار دگرگونی کرد
مسافرت های سنایی
سال هایی از دوره ی نوجوانی وی در شهرهای بلخ، سرخس ، هرات و نیشابور سپری شد و احتمالاً در همان ایّام راه کعبه در پیش و به زیارت حج مشرّ ف شد و در همین سفر معنوی بود که بسیاری از شیفتگان حقیقت و عرفان را شناخت و مقدّمات انقلابی درونی در وی پدید آمد. به هر تقدیر، شاعر شوریده بقیه ی عمر را در کنج خلوت و انزوای صوفیانه در غزنین گذراند و به تدوین و تنظیم اشعارش پرداخت و از جمله، مثنوی مشهورش به نام حدیقه الحقیقه و شریعه الطریقه را به اتمام رساند
مذهب سنایی
سنایی شاعر بلند مرتبه ی شیعی مذهب است ( صفا ، 1341 . ج 1 : 311 ) . در تذکره ها هم مذهب او را شیعه ی اثنی عشری و تابع مذهب جعفریه دانسته اند . آن چه مسلّم است وی دوستدار علی و آل او و معتقد بوده که خلافت حقّ علی و اولاد اوست ( مدرّس رضوی ، 1385 : شصت و دو و شصت و هفت )
ارادت حکیم به شیخ یوسف همدانی
« برخی از تذکره نویسان سنایی را شاگرد و پیرو شیخ یوسف همدانی دانسته اند . ابو یوسف همدانی از بزرگان مشایخ صوفیّه است که مدّت ها در خراسان سکونت و در آن دیار از اهمّیّت بر خوردار بوده است نشست او بیش تر در مرو و هرات بود و گویا سنایی همان جا به خدمت او رسیده است و از برکات انفاس او بهره مند شده است » (صفا ،1372 . ج 1 : 274 ) . امّا جای تعجّب است که چگونه حکیم پس از چند سال ارادت به شیخی در آثار خویش از آن نامی نبرده و از یاد او غافل مانده است ؟! ( مدرّس رضوی ، 1385 : چهل و چهار )
وفات سنایی
سنایی در شهر غزنین وفات یافت. در باره ی تاریخ وفات او نظرهای متفاوتی نقل شده است؛ که سال 535 ه . ق صحیح تر به نظر می رسد ( همان . پنجاه و دو ) . اکنون مقبرهاش در غزنین، زیارتگاه خاصّ و عام است
آثار سنایی
1- کلّیّات دیوان که شامل مدایح و زهدیّات و قلندریّات و ترکیب بند و ترجیع بند و غزلیّات و قطعات و رباعیّات است و عدد آن بالغ بر 13780 بیت می باشد .
2- حدیقه الحقیقه و شریعه الطریقه: این مثنوی را الهینامه و فخری نامه نیز می‌نامند، این منظومه در بحر خفیف در ده هزار بیت و در ده باب از مسائل عرفانی و حکمی و کلامی و معارف اسلامی است . سنایی سرایش آن را در سال 524 ه . ق شروع کرد و در سال 525 ه . ق به اتمام رساند. موضوعات این کتاب، علاوه بر نعت خدا و رسول و آل و اصحاب او، درباره ی عقل و علم و حکمت و عشق است . حدیقه الحقیقه از منظومههایی است که بر بسیاری از شاعران تأثیر گذارده است. سنایی با سرودن این منظومه ، باب تازهای را در سرایش منظومههای عرفانی در تاریخ ادب و عرفان گشود. شاعران بزرگی همچون خاقانی و نظامی به ترتیب تحفه العراقین و مخزن الاسرار را تحت تأثیر مستقیم این منظومه سرودند و سال ها بعد، عطّار و مولانا سرایش مثنویهای عرفانی را به اوج تکامل رساندند.
3ـ سیرالعباد الی المعاد: سیر العباد، در قالب مثنوی در بحر خفیف با بیش از 779 بیت است
که شاعر در آن به شیوه تمثیلی از خلقت آدمی و اقسام نفوس و عقل و مسائل اخلاقی سخن میگوید
4 ـ کارنامه بلخ در قالب مثنوی ، بر وزن حدیقه است و مجموع ابیات آن 491 بیت است که ظاهراً نخستین نظم مثنوی سنایی است که آن را در اوقات توقّف بلخ به نظم در آورده و به آن « مطایبه نامه » هم می گویند
5 ـ تجربهالعلم یا تحریمه القلم در قالب مثنوی با 202 بیت به نظم درآمده است
6- مکاتیب سنایی : استاد نذیر احمد از محقّقان برجسته ی هند ، مجموعه ی آثار منثور سنایی را که محدود به چند نامه است در یک کتاب گردآوری و نقد و بررسی کرده است و آن را مکاتیب سنایی خوانده است
7 ـ طریق التحقیق ؛ این مثنوی که در بیان معارف و حقایق است ؛ به بحر خفیف و بر منوال حدیقه و سیرالعباد ساخته شده است و حدود 873 بیت می باشد ؛ که سه سال بعد از حدیقه یعنی در سال 528 ه . ق به پایان رسید . استاد رضوی این مثنوی را در شمار آثار قطعی سنایی به حساب آورده اند ولی شفیعی کدکنی بر اساس تحقیقات بواوتاس1 استاد دانشگاهی در سوئد این مطلب را رد می کند ( شفیعی کدکنی ، 1385 : 19 )
8 ـ عشق نامه در قالب مثنوی با 576 بیت در پند و اندرز و موعظه و عشق و محبّت به مبدأ می باشد ( مدرّس رضوی ، 1385 : هشتاد و شش ) . ولی شفیعی کدکنی سبک و اسلو ب شعر را از آثار سنایی به دور می بیند ( شفیعی کدکنی ، 1385 : 19 )
9ـ عقل نامه در قالب مثنوی با 242 بیت سروده شده است . موضوع این مثنوی مراتب انسان است ( مدرّس رضوی ، 1385 : هشتاد و شش ) . ولی از نظر شفیعی کدکنی به قراین سبک شناسی و دلایل نسخه شناسی نمی توند از آثار سنایی باشد ( شفیعی کدکنی ، 1385 : 19 )
مضامین در اشعار سنایی
شعر سنایی، شعری توفنده و پرخاشگر است. مضامین اغلب قصاید او در نکوهش دنیاداری و دنیاداران است. او با زاهدان ریایی و حکّام ستمگر که هر کدام توجیهگر کار دیگری هستند، بیپروا میستیزد و از بیان حقیقت عریان که تلخ وگزنده نیز می باشد ، ابایی ندارد .
سنایی با نقد اوضاع اجتماعی روزگارش، علاوه بر بیان دردها و معضلاتی که دامن گیر زمانه شده است ، نشان میدهد که شاعری اهل درد و دین است ؛ آن هم در زمانهای که سروران راستین شریعت در آن جایی ندارند و اهل فسق و تظاهر بر سریر قدرت تکیه زدهاند ؛ پادشاهان زورمدار به داد دادخواهان ضعیف نمیرسند و بلکه به بیداد میکوشند. تفکّر شبه یونانی بر تفکّر شرعی غلبه کرده است؛ در صوفیان ، صفایی نیست ؛ و از زهد و عرفان و اسمای الهی در مجالس ذکر ، خبری نیست ؛ حرامخواری رایج و خالصان خوب کردار منزوی شده‌اند ؛ نشانی از سلامت دین و درستی وجدان در ابنای زمانه دیده نمیشود . بخش عمده‌ای از مضمون و اندیشه در قصاید سنایی بر مدار انتقادات اجتماعی است. لبه ی تیز تیغ زبان او در اغلب موارد متوجه زراندوزان و حکّام ظالم است. سنایی بارها با تصویر زندگی زاهدانه ی پیامبر و معصومین و صحابه و تأکید بر آن در قصایدش سعی دارد جامعه ی آرمانی خود را نشان دهد. اندیشه ی زهد و عرفان از مهم ترین محورهای موضوعی در قصاید سنایی است. نکوهش دنیا، تفکّر درباره ی مرگ، توصیه به گسستن از آرزوهای طولانی و بیحدّ و حصر، تذکّر به خویشتن حقیقی آدمی، از مضامین رایج قصاید اوست :
ای مسلمانان خلایق حال دیگر کرده‌اند از سر بی حرمتی معروف منکر کرده‌اند
شرع را یک سو نهادستند اندر خیر و شر قول بطلمیوس و جالینوس باور کرده‌اند
عالمان بیعمل از غایت حرص و امل خویشتن را سخره ی اصحاب لشکر کرده‌اند
خون چشم بیوگان است آن که در وقت صبوح مهتران دولت اندر جام و ساغر کرده‌اند;
تا کی از دارالغروری ساختن دارالسرور؟ تا کی از دارالفراری ساختن دارالقرار؟
بر در ماتم سرای دین و چندین ناز و نوش؟ در ره رعنا سرای دیو و چندان کار و بار ;
اگر فردوسی و ناصرخسرو را استثنا کنیم، سنایی از اوّلین شاعران تفکر مدار تاریخ شعر فارسی است که با تزریق اندیشه ی عرفانی به کالبد شعرش، زمینه ی تحوّ لی وسیع را در نگرش و شیوه ی فکر شاعران پس از خود به وجود میآورد و سایه ی سنگینش بر شعر فارسی تا چند قرن پس از او گسترده میشود
خلّاقیّت در اشعار سنایی
راهی که سنایی در پیش می‌گیرد، فقط منحصر به یک قالب نمیماند؛ بلکه قدرت شاعر در به کارگیری الفاظ و تسلّط او بر زبان شعر، همراه با اندیشههای بدیعی که دارد، به او این امکان را میدهد تا هم در قصیده و هم در مثنوی و غزل طرحی نو درافکند . در صورتی که تا پیش از او، موضوع قصیده محدود به مدح پادشاهان و وابستگان درباری و احیاناً توصیفات طبیعی همچون بهاریه و غیره بود و نمایندگان مشخّص این نوع قصاید، شاعرانی همچون عنصری، فرّ خی و منوچهری بودند. شورش سنایی بر خویش، عین شورش او بر وضع موجود زمانه بود و تبعات این تحوّل و دگرگونی بیهیچ تصنّع و تکلّفی در آثار و اشعار او نمایان شد؛ وی از اوّ لین شاعرانی بود که طرح مسائل اجتماعی و عرفانی و زهد و حکمت معنوی را در قصیده رایج کرد و در این کار، صاحب مقامی شامخ شد ؛ طوری که هنوز بسیاری از قصاید او نمونه ی برتر قصاید اجتماعی ، عارفانه و زاهدانهاند
مثنوی حماسی با کار عظیم حکیم فردوسی تثبیت شده بود و به جز چند قصّه ی منظوم عاشقانه، اثر سترگ دیگری در این قالب مجال ظهور نیافته وظرفیت حقیقی آن هنوز ناشناخته بود ؛ امّا سنایی در قالب مثنوی به بیان حکمت معنوی و نعت پیامبر (ص) با نوعی بیان تمثیلی پرداخت
غزل نیز در حوزه ی عشق مجاز و هوا و هوس های زمینی محدود مانده بود و شاعران، وابستگان خاک بودند تا طایران افلاک . در حوزه ی غزل نیز سنایی پنجره اشراق و جذبههای معنوی را به روی آن گشود و غزل را زبان عشق و شور ، عارفانه کرد
مقام سنایی
حکیم سنایی الهام بخش بسیاری از شاعران پس از خود، همچون خاقانی و نظامی و عطّار و مولوی در سرودن مثنوی های حکمی و عرفانی شد. بیهوده نیست که خاقانی برای اثبات ارج و عظمت شعرش، خود را با سنایی مقایسه می‌کند و مدّعی است که خلف شایسته ی سنایی است
چون زمان عهد سنایی درنوشت آسمان چون من سخن گستر بزاد
چون به غزنین ساحری شد زیر خاک خاک شروان ساحری نوتر بزاد
نظامی نیز مخزن الاسرارش را با حدیقه الحقیقه سنایی برابر می نهد :
نامه دو آمد ز دو ناموسگاه هر دو مسجّل به دو بهرام شاه
آن زری از کان کهن ریخته وین دری از بحر نو انگیخته
آن به درآورده ز غزنی علم وین زده بر سکّه ی رومی رقم
مولانا نیز می سراید :
عطّار روح بود و سنایی دو چشم او ما از پی سنایی و عطّار آمدیم
زبان سنایی
زبان شعر سنایی در قصاید و مثنوی هایش زبانی صلب و سخت است ؛ چه هنگامی که لب به سخن حکیمانه باز می‌کند و چه زمانی که بر ریزهخواران خوان تملّق برمیشورد. قصاید او چنان قلعههای باشکوهی هستند که تسخیر آنها از عهده هر پهلوانی برنمیآید و هم از این روی است که ، از انبوه شاعران عارف و غیر عارف تاریخ ادب فارسی فقط بعضی توانایی آن را داشتهاند که رخنهای در قلعههای او به وجود آورند و غنیمتی فراچنگ آرند. زبان قصاید او در عین استواری و استحکام ، زیبایی و ویژگی های زیبایی شناختی خاصّ خود را دارد. زبان حکمت، انتقاد و عشق است
غزلیّات سنایی به حکم مضمون عاشقانهای که دارند ، لطیف تر و قلندرانهترند ؛ البته هنگام داوری درباره ی شعر سنایی همواره باید دو دوره ی فکری تقریبی او را در نظر داشته باشیم ؛ زیرا شعر او پیش از تحوّ ل و انقلاب درونیاش بیشتر با وضع موجود زمانه هماهنگ بود و او شاعری مدّ اح و مقلّد محسوب می‌شد ؛ امّا پس از تحول درونی، شعر او نیز متحوّل، و تفکّر و حکمت معنوی وجه ممیز و غالب شعر او شد ( شورای گسترش زبان فارسی ، 1387 ) .
غزل با جلوه های عرفانی
« شعر فارسی تا ظهور سنایی، مشتمل بر وصف و مدح و اشعار عاشقانه بود امّا با ظهور سنایی و بروز حوادث اجتماعی و سیاسی و فرهنگی خاص، ایجاد خانقاه ها و توسعه ی تفکّرات عارفانه، قدر قصیده و مدح و ستایش های بدون استحقاق شکست و به همراه آن قالب قصیده و طبعاً تعزّ ل فرو ریخت و شاعران مجال یافتند که از لونی دیگر سخن گویند و در نتیجه غزل سرایی به استقلال از قرن ششم پدید آمد. بدین ترتیب تکامل غزل از سنایی آغاز می شود زیرا اگر چه سنایی را قصائدی است که با قصائد قبلی تفاوتی ندارد امّا در میان این قصائد دارای تعزّ ل ، گاهی کیفیت دیگری به چشم می خورد که حاکی از تغییر حال و تفکّر سنایی است بدین معنی که او به جای سخن گفتن از مغازله ها و عشق ورزی های زمینی در غزل های خود، به عشق الهی و شوق و شور معنوی می پردازد و فصلی تازه را در شعر فارسی آغاز می کند که به لحاظ مضمون ها و هدف ها کاملاً با تعزّ لات گذشتگان متفاوت است» ( رستگار فسایی ، 1373 : 584 )
سنایی در غزل زهدیّه و قلندریّه
اگر چه کار سنایی از نظر نوآوری در غزل، نقطه ی عطفی در کار شعر فارسی به ویژه غزل پدید آورد اما این کار در مقایسه با آنچه پس از وی در غزل فارسی اتّفاق می افتد بسیار ابتدایی است بدین معنی که سنایی تنها جرقّه ای از عرفان و توجه به عوالم ملکوتی را در شعر فارسی روشن ساخت که پس از وی به وسیله ی دیگران به کمال رسید زیرا غزل سنایی از حیث محتوا در مقام عالی عرفانی نیست و بیش تر جنبه ی زاهدانه ی قوی دارد و این امرپس از وی به وسیله ی عطّار و مولوی در بعد عرفانی به اوج می رسد. از این رو غزلیّات سنایی را به غزلیّات زهد آمیز و قلندریّه تقسیم کرده اند که این دو خصوصیّت عمده ی غزل سنایی را می توان چنین بازگو کرد
1- سنایی، برای نخستین بار مضمون های زاهدانه و عارفانه و بسیاری از واژه ها و ترکیبات و اصطلاحات عرفانی را وارد شعر فارسی کرد و غزل فارسی را با مضامینی بر پایه ی عشق الهی و سیر ملکوتی همراه ساخت
2- غزل سنایی، در عین تازگی های عارفانه، هنوز در تحت تأثیر سنت های کهن بر قصیده سرایی است. وزن و مضمون در تحت تأثیر قصیده است و غزلیّات او لطافت وزن و معنای غزل های بعدی (مخصوصاً غزلیّات ناب عرفانی) را ندارد . شیوه ی سنایی در غزل سرایی بلافاصله مورد تقلید عطّار قرار می گیرد با این تفاوت که چاشنی عرفان و جاافتادگی مضمون های عرفانی و لطافت معنوی غزل و لطافت غزل عطّار بیش تر از سنایی است و به همین جهت غزل عرفانی به وسیله ی عطّار راه مشخص و خاصّ خود را می یابد
سپس مولانا غزل عرفانی عطّار را از حیث لفظ و محتوا متحوّل سازد و غزلیّاتش حالت جذبه و شور و هیجان روح و مولود نغمات تند و جوش و خروش های عمیق عاشقانه است که گاهی با بی توجّهی کامل به قافیه و وزن و ردیف همراه می باشد ( همان . صص585 و 586 و 589 )
پژوهش های انجام شده در مورد سنایی و آثارش